‘Oku fakautuutu ai pe ki ‘olunga e tokolahi ‘o e kau kumi ngaue, fakatatau ki he lekooti fakamuimuitaha ‘o e kau vahe penefiti kumi ngaue.
‘I he faka’osinga ‘o e mahina kuo‘osi, ko kinautolu ne kumi ngauee, ne nau tokolahi ange ‘aki e toko 22,000 (uamano uaafe) ‘i hono fakahoa mo kinautolu ne kumi ngaue ‘i he taimi tatau ‘i he ta’u kuo’osi. ’Oku talamai ‘e he me’a ni ‘a e tu’unga fakatu’utamaki kuo tau a’u ki ai tupu mei he ngaahi faitu’utu’uni ‘a e pule’angaa. Kuo a’u ‘o peseti ‘e 5.1 ‘a e kau ta’ema’ungaue pea ko e tokolahi taha ia kuo a’u ki ai e fonua ni hili e taimi faingata’a taha ke ma’u ha ngauee, lolotonga e Koviti 19.
Kuo tu’usi foki ‘e he pule’anga ‘a e $1.5 piliona mei he pa’anga langa mo monomono ‘o e ngaahi fale pule’angaa, kae holoki e tukuhau ia ‘a kinautolu ‘oku ‘i ai honau falenofo totongi, ‘aki e $2.9 piliona. Lolotonga ‘eni, ko ‘enau ngaahi tu’utu’uni fekau’aki mo e ngaahi fale nofo totongi, ‘e faingata’a’ia ange ai e kakaii. ‘I he taimi ‘oku toutou fehikitaki ai e kau nofo totongi ‘o ‘ikai fuoloa ‘i ha ‘api pe feitu’u, ‘oku toe faingata’a ange leva kenau lava ‘o nofo ma’u ‘i ha ngaue.
Kuo lauiafe foki ‘a e ngaahi lakanga ia kuo tu’usi mei he ngaahi potungauee, ‘o kau ai ‘a e potungaue polisi, kasitomu pea mo e va’a malu’i ‘o e ‘atakai mo e ngaahi me’a mo’ui fakalotofonua. Pea ko e ngaahi tu’utu’u ko eni, ke fakahaofi e pa’anga ke fakalato ‘aki e holoki tukuhau kuo fokotu’utu’uu.
Kuo hanga ‘e he Pule’anga National ‘o ta’ofi ‘a hono toe fakatokolahi ‘o e kau neesii mo e kau toketa pea kuo hoko ‘eni ke totu’a ange ai e nounou fakakaungaue ‘i he ngaahi va’a ngaue ki he mo’ui ‘a e kakai. ‘Oku haa ‘i he ngaahi fakamatala fakasitetisitika fakamuimuitahaa, ‘e vave ni e hoko ‘a e nounou tatau fakakaufaiako ‘i he tafa’aki ki he akoo.
‘Oku ‘ikai teitei puli ‘i he pule’angaa ‘a e me’a ‘oku hokoo. Hange ko e mole e ngaue ‘a e lauingeau ‘i hono tapuni ‘o e ngaahi ngaohi’anga koloa mo e ngaahi ngaue’anga lalahi, pea mo e lotomamahi ‘a e ngaahi komiunitii ‘oku uesia tonuu. Ko e founga ‘a e pule’anga, ko hono mu’aki tapuni kae toki fakakaukau’i. Ko e founga ko ‘enii kuo ne uesia e sekitoa langaa ‘o mole ai e ngaue ‘a e kau ngaue ofi ‘i he toko 13,000.
Kuo mole foki mo e ngaahi ngaue mei he ngaahi komiuniti ‘i he ngaahi liliu kuo fakahoko ki he polokalama kai ho’ataa ta’etotongi ‘a e fanau ako. Ne ngaue’aki pe ‘e he ngaahi ‘apiako ni’ihi ‘a e kakai pe pisinisi ‘i honau feitu’u takitaha, ke ngaohi e me’atokoni ‘a e fanau ako, ‘o ma’u ai ‘enau seniti humai. Kuo mole kotoa ‘eni. Kuo mate mo e ngaahi kenitini ‘i he ngaahi ‘apiako ‘e ni’ihi tupu mei he teu tapuni ‘a e kautaha ne hu mei ai e koloa ki he kenitini, ko e Libelle. Ko e taha eni ‘o e ongo kautaha ne haea ‘e he pule’anga ko ‘eni, ke ngaohi e kai ho’ataa ‘a e fanau ako. ‘I ha mate ‘a e kautaha ni, ‘e toe tanaki mai ‘a ‘ene kau ngaue ‘e toko 500 ki he lisi ‘o e kau ta’ema’ungaue.
Pea ‘e ‘ikai foki ko e kakato ia ‘a e kau ta’ema’ungaue. ‘I he ‘aho kotoa, ‘oku ongo na mai ai pe ‘a e ngaahi ngaue kuo mole mo e ngaahi kautaha kuo tapuni. Pea ko e me’a ‘oku mahino mai, ‘e toe tupulaki ai pe ‘a e tokolahi ‘o e ngaahi famili ‘oku fiu feinga ke mo’ui mei he ‘aho ki he ‘aho.
Ka ‘oku ‘ikai ha teki mai ia ‘a e pule’angaa. ‘I he faka’au ke faingata’a’ia ange ‘a e kakai, ko e lahi ange ia hono tukuaki’i ‘e he pule’anga e faifatongia ‘a e ngaahi kautaha ‘oku nau tokanga’i e ngaahi sevesi ma’ae kakai. Ko ‘enau palani foki ke holoki ki he tu’unga ma’ulalo tahaa ‘a e tu’unga ‘o e ngaahi sevesi lolotonga kae ma’u ai ha’anau ‘uhinga ke fakahu mai ha ngaahi kautaha muli kenau fakahoko e ngaahi sevesi ko ia.
‘Oku ‘ikai tui pehe ‘a e Leipa. ‘Oku tui ‘a e Leipa ia ki hono malu’i e ngaue mo e ma’u’anga pa’anga ‘a e kakai pea mo e ngaahi sevesi lolotonga, ke tolonga.
Talu mei he 1950 tupu, ‘oku lahi taha pe ‘a e ngaahi fale pule’anga ‘oku langa fakata’u ‘i he taimi ‘o e Pule’anga Leipa pea ne lele ta’etuku mai pe e ngaahi ngaue ni neongo e ngaahi pole fakamamani lahi kehekehe ne hoko. Ne tokoni eni ke fakangaue’i ‘a kinautolu ‘i he tafa’aki langaa pea tokonia mo e ni’ihi kehe ke ma’u ha’anau ngaue ‘i he tafa’aki ko ia. Pea ‘i ha’amau foki mai ‘i he ta’u kaha’u, temau kei fai ai pe ‘a e me’a ‘oku mau fai ma’u pee: Ko hono fakalelei’i e ngaahi maumau kuo fakahoko ‘e he National. Kae toe fakafoki atu ‘a e ngaahi me’a ‘oku mou fiema’u vivili: Ko e Ngaue, Mo’ui Lelei mo e ‘Api.