Kuo ongo na ‘i he ngalu’eaa mo e opee ‘a e a’u ‘o lauingeau ‘a kinautolu ‘oku feteketeke’i ki he lakanga tatau koe’uhi ko e si’isi’i pango ‘a e ngauee, ‘i he ngaahi ‘aho ni.Lolotonga ‘eni, kuo tapuni e ngaahi ngaue’anga lalahi ia hange ko e ngaahi fahi’anga kakano’i manu mo e ngaahi fahi’anga papa. Kuo mole foki mo e ngaue ia ‘a kinautolu ne ma’u mo’ui mei he polokalama fafanga ‘o e fanau ako – ‘o tautautefito ‘i he ngaahi kolo ki ‘utaa. Kuo tu’utu’u mo e ngaahi tokoni ki hotau kainga ‘oku faingata’a’ia mo fusimo’omo, pea kuo ‘aukolo ai hotau tokolahi ki ‘Aositelelia.
Fakatatau ki he ngaahi fika kuo tukuange mai, ne toe tanaki atu ha toko 3,300 ki he kau ta’ema’u ngaue, talu e hu ‘a e pule’anga lolotongaa.
‘Oku faingata’a’ia ‘a e kakai, tupu mei he ngaahi tu’utu’uni ‘a e pule’anga, ‘o ‘ikai ngata pe ‘i he kau kumi ngauee mo e kau ta’ema’u ngauee ka ‘e vave ni mai pee mo hono uesia mo kinautolu ‘oku kei ‘i ai ‘enau ngaue. ‘Oku ‘i ai ha ngaahi fokotu’utu’u ‘a e pule’angaa ‘oku taki’i ‘e he Minisita ‘o e Fa’ahi ACT, ‘oku fakamoulu fakalongolongo mai pee pea ‘oku kau ai ha ngaahi liliu ‘oku te’eki misi ki ai e tokolahi ia.
Ko e ‘alu eni ke ta’u ‘e 2 mo e kei tu’uma’u pe ‘a e tu’unga vahenga si’isi’i taha (minimum wage), lolotonga ko ia, ‘oku hikihiki pee e totongi ‘o e koloa pea mo e ngaahi fiema’u faka’api (cost of living). Kuo ’osi tatu’olahi hono ma’u ‘e he pule’angaa e ngaahi fale’i ke hiki e tu’unga vahenga si’isi’i tahaa ke fenapasi mo e hikihiki ‘o e ngaahi totongi ‘o e nofoo, mo e ‘ikai pee.
Lolotonga ‘eni, ‘oku teu e National ia ke holoki e totonu ‘a e kakai Ngaue. Ke ‘oua te ne lava ‘o ‘eke’i ‘ene totonu, ‘okapau ‘oku ne ongo’i ‘oku paa’usi’i ia ‘e he ngaue’angaa. Kuo nau toe fakaha foki, ‘e fakatefito pe ‘a e lahi ‘o ‘ete livi puke (sick leave) ‘i he‘ete houa ngaue, ‘a ia ‘e toe si’isi’i ange ai e livi puke ‘a e kau ngaue lau houa pe fakataimi tu’uma’u ( Part-time).
‘E toe tailiili ange e kau ngaue fo’ou, ‘i hono toe fakafoki mai e lao ‘oku ne faka’ataa e ngaue’anga ke fakanofo ha taha lolotonga ‘a e ‘uluaki ‘aho ‘e 90 ‘o ‘ene ngaue, ta’e’iai ha ‘uhinga. Tenau fakafaingata’a’ia’i ke kau ‘a e kau ngaue ki ha ‘iunioni, ‘aki hono hono to’o ha konga honau vahengaa ‘okapau tenau kau ki ha laka fakahaahaa ‘i he ta’efiemalie ki honau vahenga. ‘E a’u ‘o kaunga kovi ki ha taha ha’ane tui ha falani pe vala ‘oku taa ai e hingoa ‘o e ‘iunioni.
Neongo kuo mahino mei ha ngaahi fakatotolo, ‘oku maa’ulalo ange ‘a e tu’unga vahenga ‘o e kakai fefine, ‘i he kakai tangata ‘oku nau fai ‘a e ngaue tatau, ‘e fakapekia ‘e he pule’anga ia e sino ‘oku ne taukave’i ke potupotu tatau ‘a e tu’unga vahenga, ‘o ‘ikai fakatefito he tangata pe fefine. Ko e taha ‘o e ngaahi fatongia ‘o e sino ko eni ko hono fakalahi e faingamalie ngaue ‘o e tokotaha kotoa pee, ‘o ‘ikai filifilimanako, pea fakataukei kinautolu ki he ngaahi tu’unga vahenga totonu ‘o e ngaahi ngaue kehekehe.
Na’e ‘i ai foki mo e sino’i pa’anga makehe ke poupou’i ‘aki e ngaahi kupu ‘o e sosaieti ‘oku mo’ua ‘i ha ngaahi faingata’a’ia fakaesino ka kuo tutu’u mai mo ia pea ne iku fakanofo ai e minisita ‘o e potungaue ko eni, ‘i he ta’u kuo ‘osi. Kuo mole ai e pa’anga ne ‘ai ke fakalahi’aki e vahe ‘a e kau faingata’a’ia fakasino, ke a’u ki he vahenga ma’ulalo taha (minimum wage).Ko ia, ‘oku toe si’isi’i ange e pa’anga ‘e ala ma’u ‘e ha taha faingata’a’ia ta’engaue, pea kapau ‘oku ngaue, ‘e malava ke si’isi’i ange hono vahenga ‘i he vahenga ma’ulalo taha. ‘Oku mahino mai ‘oku ‘ikai mahu’inga’ia ‘a e pule’anga ia ‘iate koe. Kapau ne ‘i ai hao ngaahi fale nofo totongi, pe ko e kautaha ngaohi’anga tapaka koe, tenau ‘oatu ho pale. Kuo holoki ‘aki e pa’anga ‘e 2.9 piliona e tukuhau ‘o e ngaahi ‘api nofo totongi pea to’o e pa’anga ‘e 216 miliona mei he tukuhau ne mei ma’u mei he ngaahi kautaha ngaohi tapaka.Pea hange pe ko ia ‘oku fa’a hokoo, ko e ngaahi komiuniti masivesiva ange, ‘oku nau fua e kanongatamaki ‘o e ngaahi tu’utu’u kuo fai ‘e he National.Ko e kainga Maori kuo a’u ‘o peseti ‘e 9.7 ‘enau kau ta’ema’u ngaue pea ko kitautolu Pasifiki , ‘oku ‘i he peseti ‘e10.5.