‘Oku taau ke ma’u ‘e he kakai ‘o e fonua ni ha potungaue mo’ui ‘oku kaukaua, kenau falala ki ai ‘i he taimi ‘oku nau puke pe fiema’u tokoni ai. Ka ke a’usia ‘eni, kuo pau ke fakalato e fiema’u fakakaungaue ‘a e ngaahi falemahaki, poupoua e kaungaue, pea vave hono tokanga’i e kau mahaki.
‘I he taimi ne pule’anga ai ‘a e Fa’ahi Leipa, ne mau feinga ke kaukaua ange e ngaahi va’a ki he mo’ui. Ne fakatokolahi e kau neesi ‘aki ha toko 5,000 pea mo e kau toketa ‘aki ha toko 2,000. Ka neongo eni, ne ‘ikai lato ai e fiema’u kaungaue ia. Ne mau tukupa ai ke fai ‘a e fakatokolahi lahi taha kuo hoko ki he fanau ako fakafaito’o. Ne mau teuteu ke fakatokolahi ‘aki ha toko 700 he ta’u e kau ako neesi ‘o kamata he ta’u ni, pea hiki ‘aki ha toko 335 ‘i he ta’u ‘a e kau ako toketa ‘o kamata mei he ta’u 2027.
Na’a mau fai e hiki vahenga, fakalelei’i mo e vahenga e kau neesi ke tatau ‘o tatau ai pee pe ‘oku ke ngaue ‘i fe. Pea ne ‘i ai mo e palani ke fakalelei’i mo e vahenga e kau ma’uli. ‘I ha ta’u pe ‘e 6 ‘o ‘emau pule’anga, ne a’u ki he peseti ‘e 60 fakakatoa e hikihiki ki he vahenga ‘o e kau neesi ‘o toe manakoa ange leva ‘a e ngaue ni mo nofo ma’u ai e kau ngaue. Neongo ‘oku totonu ke kei hokohoko atu hono fakatokolahi e kaungaue ‘i he ngaahi va’a ki he mo’ui ka kuo ta’ofitu’u ia ‘e he Pule’anga National.
Kuo nounou pango e pa’anga ne nau vahe’i ki he va’a ni, ‘i hono fuatautau e hikihiki ‘a e ngaahi fakamole. ‘Oku hikihiki foki mo e totongi ‘o e sio toketa pea ko e ni’ihi, ‘oku ‘osi a’u ‘o $70 ‘enau sio toketa fakafamili. Kuo to e fakafoki mai foki mo e totongi $5 ki he fo’i’akau, pea kuo hoko eni ko e kavenga makehe ‘oku hilifaki atu ki he ngaahi famili ‘oku lolotonga mafasia ‘i he mamafa ‘o e fakamole faka’aho.
Ko ‘enau ngaahi fili fakavalevale ‘o e ngaahi me’a ke fakapa’angaa mo ia ke tukuu, ‘oku uesia ai e tafa’aki kotoa ‘o kau ai e tafa’aki fakakaungaue. ‘Oku nounou ange ai e taimi tokanga’i ‘o e kau mahaki. Ko e taimi kovi taha ‘eni ke hoko ai ha nounou fakakaungaue he ’oku tokolahi ‘a e puke ‘i he taimi momoko.
Kuo ta’ofi foki ‘e he Pule’anga ‘a hono toe haea ha kau ngaue fo’ou. Pea ko e ngaahi lakanga ‘ataa, ‘oku ava ‘o laulaumahina.’Oku faingata’a’ia e kau ngaue ‘i he mavahe ‘a e kau mataotao kae ‘ikai fetongi. ‘Oku matu’aki tuai e haea kaungaue pea ‘oku a’u pe ia ‘o tu’u ‘aupito. Kuo pehee foki ‘e ha ni’ihi, ne ‘i ai e ngaahi lakanga ne tu’uaki ‘i he peesi uepisaiti (website) ‘a e Potungaue Mo’ui pe Te Whatu Ora, pea ‘ohovale pe kuo pulia fakafokifa atu pe ia.
Ka kuo pehe ‘e he Minisita Mo’ui ia, Hon. Shane Reti, ‘oku ‘ikai ha palopalema ia. ‘Oku pehe mei he Potungaue Mo’ui ia, ko e tu’u ko ia ‘enau haea kaungaue, ko e tu’u fakataimi pe ia. Ka ‘oku ‘ikai kenau ‘omi ha tali fakafiemalie ki he ngaahi fehu’i fekau’aki mo e nounou fakakaungaue ‘oku tofuhia ai e ngaahi feitu’u lahi ‘i he fonua ni. ‘Oku totonu ke ‘omi ha tali lelei ange mei he Pule’anga ki he kaungaue pea mo e kau mahakii.
Lolotonga eni, kuo nau fakamoulu’i hifo pe hono tu’utu’usi e ngaahi langa mo e fakalelei falemahaki mahu’inga ne ‘amanaki fakahoko ‘i Whangarei mo Nelson pea ‘oku te’eki mahino ‘a hono fakapa’anga. Ko e me’a pe kuo mahino, ne fakatamulu hono fika’i ‘e he National e pa’anga ngaue ma’ae ngaahi va’a ki he mo’uii. Pea ‘oku fiema’u ke fakalelei’i ‘enau fehalaaki ni kimu’a pea ‘auhia kotoa e ngaahi lelei ne ‘osi a’usia ‘e he fonua ni.